Những điểm mới trong Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 về áp dụng các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự

Ngày 30/9/2025, Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 của Bộ luật Hình sự.Nghị quyết có hiệu lực thi hành từ ngày 15/11/2025, thay thế và thống nhất các hướng dẫn rời rạc trước đây, đánh dấu một bước hoàn thiện quan trọng trong công tác áp dụng pháp luật hình sự.

1. Hướng dẫn toàn diện, cụ thể hơn về tình tiết giảm nhẹ

Một trong những điểm mới nổi bật của Nghị quyết 04/2025 là việc hướng dẫn chi tiết toàn bộ các tình tiết giảm nhẹ từ điểm a đến điểm x khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự.Mỗi tình tiết đều được giải thích rõ nội hàm, điều kiện áp dụng và ví dụ minh họa cụ thể, giúp việc áp dụng được thống nhất.

Nhiều tình tiết được làm rõ khái niệm, phạm vi áp dụng như:Ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;Phạm tội do bị kích động về tinh thần; Phạm tội trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình gây ra; Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn; Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;…

Đáng chú ý, Nghị quyết bổ sung nhiều hướng dẫn mới, lần đầu tiên quy định rõ:

- Cách xác định người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc đặc biệt nặng;

- Người có bệnh làm hạn chế khả năng nhận thức hoặc điều khiển hành vi;

- Người có công với cách mạng hoặc là cha, mẹ, vợ, chồng, con liệt sĩ được coi là có tình tiết giảm nhẹ đặc thù.

Bên cạnh đó, 10 tình tiết giảm nhẹ khác theo khoản 2 Điều 51 cũng được liệt kê cụ thể, trong đó có các trường hợp như:

- Người phạm tội tự nguyện nộp lại ít nhất một nửa số tiền thu lợi bất chính;

- Người bị hại có lỗi hoặc xin giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo;

- Người phạm tội có nhiều con nhỏ, con bị khuyết tật hoặc gia đình đặc biệt khó khăn.

2. Làm rõ và mở rộng các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự

Đối với Điều 52 BLHS, Nghị quyết 04/2025 đã có hướng dẫn cụ thể hơn,mỗi tình tiết tăng nặng đều được định nghĩa, phân tích và minh họa bằng ví dụ cụ thể, giúp các cơ quan tiến hành tố tụng có cách hiểu thống nhất.Một số điểm mới đáng chú ý gồm:

- Xác định rõ “phạm tội có tính chất chuyên nghiệp” là phạm tội từ 05 lần trở lên, chưa hết thời hiệu hoặc chưa được xóa án tích, và lấy khoản lợi bất chính làm nguồn sống.

- Giải thích chi tiết về “phạm tội có tính chất côn đồ”, nhấn mạnh yếu tố coi thường pháp luật, hung hãn, vô cớ dùng vũ lực.

- Bổ sung tình tiết mới: “lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, thiên tai, dịch bệnh hoặc khó khăn đặc biệt của xã hội để phạm tội”.

- Làm rõ các tình tiết “dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt hoặc tàn ác để phạm tội”, “dùng phương tiện có khả năng gây nguy hại cho nhiều người”, “có hành động hung hãn, xảo quyệt nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm”.

Đặc biệt, Nghị quyết cũng hướng dẫn xử lý trường hợp trùng lặp giữa tình tiết định khung và tình tiết tăng nặng, bảo đảm không tính hai lần một yếu tố khi lượng hình.

3. Quy định cụ thể về cách áp dụng tổng hợp các tình tiết

Nghị quyết 04/2025 quy định rõ nguyên tắc khi quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung:

- Số tình tiết giảm nhẹ phải nhiều hơn số tình tiết tăng nặng từ hai tình tiết trở lên.

- Trong đó ít nhất có hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 BLHS.

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP có hiệu lực từ ngày 15 tháng 11 năm 2025.

Ngô Văn Tuấn – Viện kiểm sát nhân dân khu vực 3